Bij landelijke verkiezingen vind ik de dag erna de kaartjes met de regionale verschillen in kiesgedrag het meest interessant. Hoe in Amerika het midden een heel andere kleur heeft dan de West- en Oostkust. Hoe in Turkije de steden een heel andere kleur hebben dan het platteland. In Nederland inzoomen in veel kleinere regionale eenheden en dit proberen te duiden door achtergrondkennis als religie of samenstelling van de arbeidsmarkt erbij te pakken. Bij de laatste landelijke Duitse verkiezingen in februari was het kaartje verbluffend duidelijk: In het Oosten was de AfD de grootste partij geworden en in het Westen de CDU. En niet zomaar Oost en West, nee de scheiding liep vrijwel gelijk aan de voormalige grens tussen Oost- en West-Duitsland.
Ik vind het iedere keer weer verbluffend. Iedereen mag in een afgesloten hokje zijn eigen, hoogst individuele, stem uitbrengen met grote waarborgen voor privacy, en dan is de regionale kleur in grotere gebieden verrassend uniform. Een bepaalde partij is in bepaalde regionale gebieden overal de grootste geworden. En in een andere regio een andere overheersende kleur. Het overheersende sentiment is over regio’s heen in grote delen van het land vergelijkbaar, ondanks alle individuele verschillen die er tussen kiezers kunnen zijn. De tijdgeest?
Aan dit verschijnsel moest ik denken na het lezen van “het kleedje voor Hitler” van Bas von Benda-Beckmann. In het boek beschrijft BvBB zijn familiegeschiedenis. Niet zomaar een familie, maar een familie waar ontzettend veel geschreven is: Brieven, dagboeken, memoires, boeken. BvBB brengt dit ook in verband met de min of meer adellijke geschiedenis van zijn familie. Er wordt gesproken over een “geslacht”. Een kenmerk van een geslacht is dat men zich ervan bewust is hoe de afstamming in elkaar zit en daarover steeds een nieuw hoofdstuk aan toevoegt. Die bewustheid vindt zijn neerslag in al die schriftelijke stukken. En Bas staat in dezelfde traditie van dit geslacht en gaat aan de slag met al die stukken Hij beschrijft daarmee de geschiedenis van zijn familie. Een geslacht dat zijn oorsprong heeft in Noordoost Duitsland en daar behoort tot de landadel: Veel grond, boerderijen, maar ook duidelijk geïnteresseerd in kunst, geschiedenis etc. Daarmee voelt het geslacht zich ook verheven boven de landarbeiders.
Dit geslacht zien we langzaam maar zeker verarmen. De grandeur verschraalt en dat overkomt hun langzaam. Er zijn geen duidelijke oorzaken voor dit verval; het is de tijdgeest en het geslacht lijkt zich daar ook bij neer te leggen. Een beetje lui, met een beetje zelfmedelijden en een beetje bozigheid.
Maar langzaam maar zeker komt er ook een andere tijdgeest langszij: de opkomst van het nationaalsocialisme van Hitler. Met de kennis van nu, nogal een heftige periode, maar in het boek gaat de verandering langzaam. Van generatie op generatie. De nieuwe ideologie nestelt zich langzaam in alle geledingen van de familie, zoals het zich ook nestelt in andere grote delen van Duitsland. De belofte dat de neergang gestopt kan worden en dat er nieuwe tijd mogelijk is, spreekt aan. Het doel is duidelijk, maar kunnen daarvoor alle middelen ingezet worden? Iedereen mag en kan een andere individuele keuze maken, maar toch gaan de meesten mee met de tijdgeest. En gezien de heftigheid van de gevolgen vraagt BvBB zich steeds af wie er in de oorlog nu goed of fout is geweest en hoe je dit anno nu kan beoordelen. Slechts een enkele tante gaat bewust de goede kant op. De anderen gaan bewust of juist minder bewust de foute kant op. Zo is er ook een oom die de hoogste militaire adviseur van Hitler wordt. Geen kleine jongen dus. Maar ook deze houdt tot in de Neurenberg-processen vol dat hij onschuldig is; het is hem “onbewust” overkomen. Hitler en de politieke staf namen de besluiten, die waren dus fout, maar hij was slechts een simpele uitvoerder, zonder ideologie, die het allemaal is overkomen en het ook niet goed wist. En van de gruweldaden was hem niets bekend. De rechters kwamen tot een ander oordeel en veroordeelden hem tot de doodstraf. Zijn vrouw bleef daarna nog jarenlang volhouden dat haar man onschuldig was. Net als zij dreef hij alleen maar mee op de golven van de tijdgeest.
Eigen verantwoordelijkheid en bewust kiezen voor of tegen iets, kwam in de familie niet veel voor. En zo “rommelt’ de familie langzaam de oorlog in. Moreel lijkt het hun te overkomen, maar feitelijk zijn ze actieve uitvoerders. Net als zovelen met hen. Ieder mag en kan individueel zijn/haar keuze maken, maar uiteindelijk sluiten wel erg veel mensen zich, wel degelijk bewust, aan bij de tijdgeest. Nee, ze zijn de tijdgeest.
Al met al een zeer boeiend boek. knap, liefdevol, geschreven naar alle leden van de familie en steeds de charmante maar toch volhardende afweging over goed of fout. Hoe moeilijk die ook is te beantwoorden na al die jaren. Net zo moeilijk als de vraag hoe we een stem op de AfD in 2025 moeten beoordelen.

Het voordeel van blogjes schrijven, is dat je later nog eens kan teruglezen hoe je er toen over dacht. In januari 2016 schreef ik dit.

Gezocht: Een ideologie voor Europa
De biografie over Poetin, de nieuwe tsaar, van Steven Lee Myers is een saai boek als je de mens achter de tsaar probeert te vinden. Voor mij is dat juist vaak de reden om een biografie te lezen. Je kent immers de publieke figuur min of meer uit het nieuws en bent benieuwd om “de andere kant” te leren kennen. Bij Poetin lijkt er geen andere kant te zijn. Als geheim-KGB-agent werd zijn persoonlijk leven al afgeschermd en later in de politiek is dit niet anders geworden. De biografie is daarmee veel meer, zoals de ondertitel ook aangeeft, een chronoligische beschrijving van de opkomst en heerschappij van Vladimir Poetin. Crisis na crisis wordt beschreven. Je hoeft iedere crisis niet uitgebreid te beschrijven, dan nog wordt het een heel dik boek.
En toch bleef ik lezen, omdat Tsjetsjeense/islamitische afscheidingsbewegingen, terroristische aanslagen en de afbakening van de Europese grenzen anno 2015 ook zo actueel zijn; juist ook in West-Europa. Het is leerzaam te lezen hoe Poetin met deze bedreigingen in het oosten om ging. Soms succesvol; heel vaak ook niet of tegen een prijs die we in het westen niet zouden willen betalen. Het zijn soms schokken van herkenning.

Na de vreselijk afloop van de gijzeling van een school in Beslan, met meer dan 300 slachtoffers, waaronder 180 kinderen, houdt Poetin een lange toespraak voor de televisie. Daar komt de volgende zin in voor: “We leven onder omstandigheden van verscherpte binnenlandse conflicten en etnische conflicten die voorheen genadeloos werden onderdrukt door de heersende ideologie. We zijn opgehouden genoeg aandacht te besteden aan verdediging en veiligheid. “
Ik lees de zin in dezelfde week dat President Hollande veel herdenkingstoespraken houdt in Frankrijk vanwege de herdenking van aanslagen. Bovendien is het dezelfde week dat de vluchtelingenstroom richting West Europa de verhoudingen verder op scherp zet, omdat op oudejaarsnacht in Keulen ruim 200 vrouwen worden betast/aangerand door dronken mannen met een “Noord-Afrikaans uiterlijk.” Frans Timmermans heeft net een mooi genuanceerd boekje geschreven over Broederschap en het verschil tussen grenzen en muren. Na Keulen is iedere nuance in de discussie weer verdwenen. Ook in Nederland wordt er sterk geroepen om het sluiten van de grenzen en dus het plaatsen van muren. Niks Broederschap.

Een Franse filosoof zegt het in dezelfde week eigenlijk wel mooi op de televisie: Begin 2015 dachten we dat de grootste bedreiging voor Europa was de verdeling tussen Noord en Zuid. Die ging echter alleen om geld. Nu gaat de grootste dreiging voor de eenheid van Europa uit van de scheiding tussen Oost en West. Tussen Oost en West zijn grote verschillen als het gaat om waarden ten opzichte van buitenlandse culturen en mensenrechten. Het genadeloos neerzetten van een muur past wellicht goed in de Oost-Europese cultuur, maar minder in de westerse.

Bij de Euro-crisis had het rijkste land de lead. Bij de vluchtelingencrisis probeert Duitsland dat ook in moreel opzicht, maar of dat gaat lukken weten we nog niet. Voor Europa als geheel geldt immers op dit gebied geen “heersende ideologie”, dus zeker niet, in de woorden van Poetin, een ideologie die genadeloos een binnenlands of etnisch conflict kan onderdrukken.

Wordt vervolgd. Vrees ik.

Nu zijn we dus bijna 10 jaar later. In de week dat er in München een “Historische” (overigens moet dat in de praktijk nog blijken) conferentie over Vrede en Veiligheid werd gehouden, waarin de Verenigde Staten cultureel/politiek/militair afstand nam van Europa. De Trump-regering kiest voor een andere wereldorde dan Europa. De VS hebben gekozen voor America First. Muren in plaats van grenzen. Woorden schoten tekort om de schok in het Westen te beschrijven. Tot nu toe hadden we het met de VS immers steeds over gedeelde waardes, misschien wel een gedeelde ideologie. Tien jaar geleden had ik het dus nog over het zoeken naar een ideologie voor het Westen. Dat is nu dus terug gebracht tot West-Europa. En binnen Europa zijn de populistische partijen aan de winnende hand. Een “heersende ideologie” is dus verder weg dan ooit. En zonder “heersende ideologie” geen sterk binnenlands en geen sterk buitenlands beleid. Hoe zal Poetin dit beoordelen?

Wat rest er voor West-Europa? Voort modderen. Vrees ik.

Ongeveer 50 jaar geleden kwam het Kabinet den Uyl aan de macht. Voor de ene helft van de samenleving was dit “linkse kabinet” vreselijk en de andere helft zag volop nieuwe kansen. Niks was te gek en als je de tijdgeest goed begreep dan kon je uit de veelheid van maatregelen en visies een nieuwe maatschappij zien groeien: De verbeelding aan de macht.

Ik moest hieraan denken bij de inauguratie van Donald Trump tot 47ste president van de VS. Politiek nogal een verschil, maar als je gelooft in zijn visie zou ik me zomaar kunnen voorstellen dat de aanhangers een gevoel bekruipt van “De verbeelding aan de macht.”

In Nederland geloven maar weinig mensen dat er überhaupt een visie achter zit, maar dat is wellicht ook te makkelijk gedacht: De tegenstander uitmaken voor dom-rechts is niet altijd de beste keus.

De samenwerking tussen rechts-populisme en high-tech is op verschillende plekken al geanalyseerd. High-tech steunt met veel geld en de juiste inzet van sociale media de verkiezing van Trump via het thema immigratie. Een onderwerp dat uitstekend te framen is via de sociale media. Eenmaal aan de macht krijgen de high-tech-bedrijven in ruil voor hun steun de ruimte om hun groei-model uit te rollen. Tijdens de inauguratie stonden de vertegenwoordigers van high-tech op de eerste rij.

In vorige periodes van snelle technologische veranderingen, waren de investeringen in infrastructuur de grote aanjagers van economische groei: spoorwegen, autowegen, electriciteitscentrales, internet data-centra; Investeringen door private partijen en door de overheid, in wisselende samenstelling.

Big-tech gelooft op dit moment dat AI een impact zal hebben die vergelijkbaar is met eerdere revolutionaire technologische veranderingen. Was AI tot nu toe een knap stuk werk met vooral een hoog repeteergehalte, waarbij het verleden in tekst en beeld met grote hoeveelheden energie en rekenkracht wordt omgezet naar de meest plausibele toekomst, lijkt men nu zover dat “de systemen” steeds meer zelfstandig redeneren (in plaats van repeteren). Van AI naar AGI (Artificial General Intelligence) en daarmee zou het de verstandelijke capaciteiten van de mensen minstens evenaren. Wat een groeiperspectief levert dit op. En dat vraagt een nieuwe infrastructuur en die maakt de Trump-regering mogelijk:
– De oude beperkingen die Biden vastlegde zijn per decreet niet meer geldig.
– Sociale media krijgen alle vrijheid
– Overheid en high-tech investeren honderden miljarden in nieuwe infrastructuur (Stargate van Open AI)
– Dat kost nu even wat energie: drill, drill drill.
– Niet teveel beperkingen van de overheid (afbouwen waar dat maar enigszins kan)
– Of vanuit milieuoverwegingen
– Met nieuwe AGI-kennis komt er een herindustrialisatie van de VS
– In concurrentie met China.
– En straks op Mars
En Trump mag zorgen voor de ondersteunende politieke macht via het populistisch-rechtse immigratiebeleid.

De verbeelding aan de macht, maar anders dan 50 jaar geleden.